Virus ee käm wën ye wuɔk cɔk loi rɔt cï mɛn de juäi (cold), bronchiolitis, tonsillitis, wuɔk ë yïc, influenza, maŋeŋ (mumps) ku Akuɔ̈ɔ̈k/jɔny (chickenpox). Anɔŋ ciin buɔt de käm juëc wääciic.

Juäi aaye dac yök tënë mïth piɔl gup ku alɔŋ kor, tënnë mïth tɔ̈ në rodha yic aye wuɔk në nuɔɔr ë juäi kaadhetem në ruɔ̈nic. Yen ee rɔt lac/dac tënë mïth piɔl gup bïk wuɔk në nuɔɔr de käm kaa 12 në ruɔ̈nic në thɛɛr lik ke göl ë pïïrden. Yen ëya ee rɔt dac looi bï mïth guɔ tuany në kɔ̈m tök në kaam thiin ciën guɔ̈p pialic tënnë kɔ̈mdɛ̈t peei yic, ëkënnë alëu bï keek ya cɔk tɔ̈ cït ëke bï ya tuany në thɛɛr juëc yiic. Na jɔl mïth lɔ ëke dït, ke kaam ë wuɔk ë nyindhie në kɔ̈m ë viral alëu bï lɔ ke jɔl dhukpiny.

Käm alëu bïkkë yïc pial bï keek dɔc ya thiäi piny tënë mïth thiäk ë röt në kɛmken. Käm juäc aaye tɔ̈ ëke kor, ku yïlay piethden lɔgɔk ee ba lɔ̈ŋ baai.

Kïït ye käm (viruses) nyuɔɔth (Signs and symptoms of viruses)

Na nɔŋ mɛnhdu kɔ̈m, ke alëu bï kïït juëc wääciic ya nyuɔɔth, mɛn nɔŋic:

• thiök ka jual ë wum
• nyin thith, tɔ̈ ke dhiau
• arɛɛm ë röl
• atuɔ̈c/alɛ̈ɛ̈th
• akuɔ̈k ye rɔt wel ke ye mabiör (bï kït wel) në door ë rou yic ka na ca keek nhiaciic në yï cin (yïn lëu ëya ba kubäi/abïny ë dëk ya thany alɔŋ akuɔ̈kic ku daaië lɔn bï kït welic)
• ɣɔɔl ka tïïm
• ŋɔɔk ku/ka yäc
• yök ë guɔ̈p ke cï dhär/dak
• jai/rɛɛc ë cam ë miɛ̈th
• yök ë guɔ̈p ke cïï piɔl.

Në tɛ̈n yennë wuɔɔk ë käm juëc tɔ̈ ëke niɔp/kor tënë mïth, mïthkor kën pɛ̈i kaadiäk dööt alëu bïk guɔ lac/dac tuaany arëëtic ku kɔɔr/wïc bë keek ya lɔ them gup në akïm.

Muɔ̈k/Tïït ë nyin baai (Care at home)

Käm acïï lëu bë keek ya luɔ̈i yïlac në wɛl ke antibiotics. Yïlany piath apɛi ee lɔ̈ŋ baai ago guɔ̈p ë mɛnhdu ya cɔk thäär kënnë wuɔk në kɔ̈m (virus).

Käkë keek aye kuɛɛr kɔ̈k puɔlic lëu bïk mɛnhdu ya cɔk tɔ̈ ke cï rɔt päl piny:

• Gämë mɛnhdu kä lik ke pïu bï keek ya dek në nyindhiɛ të jɔt kek röt në pääcic, cï mɛn de thoŋ cï thiäŋ ë pïu në kaam de digigaa kaa 15 yiic kä kɔ̈k. Kënnë ee kuɔny gam ago röl nɛ̈k ya cɔk tɔ̈ ke lɔ yic luak/tiɔpic, ku bï pïu cï thök në guɔ̈pic ye wɛ̈t de atuɔ̈c/alɛ̈ɛ̈th, aŋɔ̈ɔ̈k ka yäc ya coolic. Rehydrating electrolyte ye pïu ke guɔ̈p coolic ka icy poles ke talaja aaye kuer pieth kɔ̈k ëya yenëke gɛm ë pïu tënnë mɛnhdu.
• Gɛmë pïu juëc ee yic thiɛk arëëtic tënë mïthkor - kënnë alëu bï rɔt ya looi në thuëët ë cɛk ke thïn ka cɛk ke bïtha yiic, ka pïu ke guɔ̈p cït mɛn de electrolytes. Tïŋ athördan nɔŋic yith në wɛ̈t de Kööt ë guɔ̈p. Dehydration.
• Duk kɔŋ diɛr të cennë mɛnhdu tɔ̈ në nïn lik ke kën cam. Na cïk röt yök ëke cï ŋuɛ̈ɛ̈n ke kaa bï bɛɛr gɔl ë cäm në miëth peei.
• Päl mɛnhdu bï lɔ̈ŋ.
• Looi saline nasal (wum) cöi yic bï kony në nyiɛi thiäk wum ye mïthkor.  Mɛnh naŋ wum lääuic yenëke yen yök ka piɔlic ba cam.
• Gam mɛnhdu wäl arɛm paracetamol tedä ke ibuprofen, tedä ke mɛnhdu ee kuc rot looi. Tïŋ athördan nɔŋic yith Wɛ̈l arɛm nyai tënë mïth. Duk mɛnhdu gɛ̈m wɛ̈ɛ̈l de aspirin. Tïŋ wɛ̈t cï gɔ̈t në yekɔ̈u apieth lɔŋë gɛm ë wäl ku them ba tɔ̈ ke yï cïï mɛnhdu gɛ̈m wɛl kɔ̈k peeui naŋic paracetamol ka ibuprofen (cï mɛn de wɛl kɔ̈k ke ɣɔɔl ku juänwum-ku-juäiwuɔk).
• Duɔ̈nnë cɔk dek wɛ̈ɛ̈l de paracetamol ka wɛ̈ɛ̈l de ibuprofen ago atuɔ̈c/alɛ̈ɛ̈th tekic ka bï dhuɔ̈k nhom piny. Atuɔ̈c ee guɔ̈p kony bï pial ërɔtde.
• Duk cɔk dek wɛl kɔ̈k peei të kënnë yï jääm/wɛ̈ɛ̈t në akïm ka akïm muk pial.

Mɛnhdu ee ciɛ̈t ke lëu bï ŋuɛ̈ɛ̈n në nïn lik bɔ̈ tueeŋiic, ku alëu bï tɔ̈ ke cïï guɔ̈p piɔl në wiik kaarou yiic. Ɣɔɔl alëu bï cieŋ në wiik juëciic.

Akuɔ̈k ëbën aaye tɔ̈ ëke kor ku acïï mɛnhdu bï ya gäm dhuruup, agut cï cɔk akuɔ̈k kɔ̈k lëu bïk ayiɛɛl ya looi apɛi. Jam tënë akïm wɛɛl baai alɔŋcieŋ alɔŋ yilaac wënë lëu bïk kony në nyiɛi akuɔ̈k/ayiɛɛl. Akuɔ̈k ëluɔ̈ɔ̈t ee cieŋ në nïn lik yiic ku bï jäl ërɔtde. Tedäŋ ke akuɔ̈k atuöl wënë cï atuɔ̈c jäl/thök. Wënë cï akuɔ̈k tuɔ̈l, yen wëtde yic lɔn meth ee cï guɔ pial. Tïŋ athördan nɔŋic yith në wɛ̈t de Akuɔ̈k. Rashes.

Thaa bïn akïm ya tïŋ (When to see a doctor)

Na cïn kë cï rɔt waar tënnë mɛnhdu në kaam de thɛɛr kaa 48 yiic, ke ye lɔ ke juak yeyic apɛi, ke lɛɛrë/ɣäthë tënë akïmduɔ̈ɔ̈n ë GP. Ëya tïŋ akïmduɔ̈ɔ̈n ë GP tënɔŋ mɛnhdu guɔ̈ɔ̈t ë töŋ de kee kä tɔ̈ piny ëtënnë:

• arɛm wën cie ŋuɛ̈ɛ̈n në wɛ̈ɛ̈l de paracetamol ka wɛ̈ɛ̈l de ibuprofen
• aŋɔ̈ɔ̈k ku yäc ye ciëŋ apɛi (tïŋ athördan nɔŋic yith në wɛ̈t de Gastroenteritis) Gastroenteritis)
• atuɔ̈cdït wën cie ŋuɛ̈ɛ̈n në thɛɛr kaa 48 yiic
• jai në dëk ka ye naŋ icy pole de talaja në thɛɛr kaadhetem yiic
• akuɔ̈k ka giɛt wënë cië blanch wënë thöc yïn yen alɔŋ
• kor tënë abaŋ akuën ë nappies laa luakluak
• keek aaye yïn gäm diɛr tënë ayï wëtdɛ̈t
• Kuɔ̈c cäm ka atuɔ̈c tënë mïth naŋ pɛ̈i kaadiäk ka korkë apɛi

Guik/wïc kuɔny thiɔ̈kic tënë akïmdu ka akutnhom lui të de käriliic cï tuɔ̈l panakïm tënɔŋë mɛnhdu:

• guɔ̈p tɔ̈ ke ye mabiör ka rilic bï pääc
• naŋ wëi rilic
• naŋ akuɔ̈k ku aɣarnhom, cï ciik yeth, ka naŋ arɛm ë kɔ̈u
• atɔ̈ ke cïï guɔ̈p piɔl ke nɔŋ atuɔ̈c ku akuɔ̈k (kïït maluët thiin koor ka kïït mameer ka tetök cë teetic) wënë cië dhuk kïn-dëlic (blanch) wëne looi yïn alɔŋ yen (tïŋ athördan yïth wuɔk Meningococcal) Meningococcal infection)
• Kuɔ̈c cäm ka atuɔ̈c tënë mïth naŋ pen-tök ka mïth kor apɛi

Në thɛɛr kɔ̈k yiic ke käm alëu bïkkë wuɔk asthma ya looi (të cennë mɛnhdu them guɔ̈p ku cï yök ke nɔŋ guɔ̈p asthma) ka ye wëi ë yuït (wëi thuupär kaam wëi yen). Na cï yekënë rɔt looi, ke yï luɔ̈ië asthma yïlac cï mɛn yïn yen loi ëluɔ̈ɔ̈t. Na wëi ayuit ee yam ku mɛnhdu ee naŋ wëi rilic, ɣäth keek tënë akïmdu (GP).

Ye kɔ̈m (viral) thiäi piny wudë? (How are viral illnesses spread?)

Kɔ̈m (virus) alëu bï ya thiäi piny në kaam de yï raan kennë raan në luɛnh thin ye bɛ̈nbei në wumic (të tïïmë ka juän ë wum) ku thok (lääk/luɛth ka ɣɔɔl). Kɔ̈m (virus) alëu bï rɔt ya thiäi piny ëya në kuer aŋɔ̈ɔ̈k ka ciɛ̈th (peel), arëëtic të nɔŋë raandɛ̈t yäc.

Ee nɔŋ gääu ë nyindhiɛ në kaam cennë meth thiääk kennë kɔ̈m (virus) ku jɔl ya thaar bennë tuaany meth dɔm. Ë Gääu kënë ee rɔt looi në kaam de nïn lik yiic, ku kɔäm (virus) kɔ̈k aalëu bïkkë ya rëër në kaam de wiik kaarou ka wiik kaadiäk yiic ago kïït ye tuaany nyuɔɔth jal tuɔ̈l.

Luɔi lɔwic alëu bï tɛ̈n yennë käm (viruses) wuɔɔk ya dhuɔ̈k nhïïm piny ka ɣook/ɣɛ̈th kek tënë kɔc kɔ̈k. Luɔi lɔwic anɔŋic:

• lɔ̈ɔ̈k cin apiath aluöt
• cïn rɔ̈m ë kubaai ka malakgaa
• wɛɛië mïth piɔ̈th bïk ya ɣɔɔl ka yekkë tïïm në kɔɔrken yiic
• looi madil në nyin ë madiil alath -piöc mɛnhdu bï madiil ya cuat thïnë diany anyuɔn yiic kaam cïgäu tɛ̈n cï keek wuny ku lɔɔkkï cinken apiath ciën.

Na ye mɛnhdu tɔ̈ ke cïï guɔ̈p piɔl tënnë kɔ̈m (virus), ke cɔk keek cɔ rɛ̈ɛ̈r baai tënë muɔ̈kmeth, kindergarten ka thukul aɣet bïkkë gup kɔn pial peei.

Yen ee këril alɔŋ ba mɛnhdu gël bɛ̈ cië wuɔk kɔ̈mviruses, ku yïn alëu ba kony muɔ̈k në rɛm ee mɛnhdu bï rëër apiath ye nyuɔth keek naŋ miëth piath ku ye nïïn apɛi. Mïth juëc acië kör/wïc bïk ya lööm ë wɛ̈l ke vitamins kööl thok ëbën. Athiekic bï mɛnhdu ya toom në wɛ̈ɛ̈l ëyemɛɛn bago yen ya tiit guɔ̈p në käm cïtmen viruses wënë wuɔk ëë measles (kuŋkuŋ), mumps (maŋeŋ) rubella ku chickenpox (varicella).

Wël tueeŋ thiekiic wïc ba keek muk në yï nhom (Key points to remember)

• tuanytuɛɛny ke Viral illnesses aaye röt lac/dac looi tënë mïth ku aaye guɔ̈ lac/dac thiɛ̈i piny në kaam ë ɣän ke muɔ̈kmeth yiic, në rodhaai yiic ka në thukuul yiic.
• Ee rɔt dac looi bï mïth ya wuɔɔk në käm kaa 12 në ruɔ̈nic në run lik tueŋ ke pïïrdenic, ku alëu bï rɔt ya looi cït ëke cï tuaany në thɛɛr yiic kedhiɛ.
• Yïlac piath ee ba ya lɔ̈ŋ baai.  Wɛ̈ɛ̈l ë Antibiotics acie kony ë yïlany ë tuanytuɛɛny ke kɔ̈m (viral illnesses).
• Na cïï mɛnhdu ye ŋuɛ̈ɛ̈n në kaam de thɛɛr kaa 48 yiic, ka kïïtken juäi aacï ke yiic juak apɛi, ke yï tïŋ akïmduɔ̈ɔ̈n ë GP.

Kä wën ye keek kuanycök ëluɔ̈ɔ̈t baai/anïn yic (cï mɛn de. rëër ke yï tuc guɔ̈p, päl ëlɔ agen-nhom ke nhiëm la luak, duk lɔ aɣer kacïn wɛɛr tɔ̈ në yïcök ka nhiëm lɔ luak ku rɛ̈ɛ̈rë alɔŋthïn baai) akëc keek gam ëke ye juänwum gɛ̈lwei. Käkkä acë looi tueŋ ke këc guɔ ŋic lɔn juänwum aaye luääŋ ye käm-viruses.

Acï bɛɛr tïŋ/caar në Bildit 2023.

Thön pial wëi tënnë mïth aye kuɔny në Royal Children’s Hospital Foundation. Ba kuɔny ë juɛ̈ɛ̈r looi, nem  www.rchfoundation.org.au.

Wël ke lëk

Thön/wël käkë aacï keek juiir/looi ëke bï naŋ kuɔny bïkkë ya gäm kɔc, ku acïï bï ya waaric, jam kennë akïmdu ka dupiöc ke pial ë wëi. Kɔc ëke gät wël/thön ke pial ë wëi aacï luui apɛi agokë wël käkë cɔk tɔ̈ ëke lɔcök, yekkë wël ke yemɛɛn ku piɔlkë yiic bï keek lac ya deetic. Panakïm ë Royal Children's Hospital Melbourne acïï rɔt bï ya gäm mukthuul në kä cïï lɔcök lëu bïkkë bɛ̈n bei thïn ëtënnë, wël/thön cï lööm ëke mär kɔc, ka luɔi ë yilac piath cï ŋiɛ̈c gɔ̈ɔ̈r në athöör kënnë yic. Wël/thön cï keek gɔ̈ɔ̈r në ye athöör kënnë yic aye keek bɛɛr cɔ̈kpiny në nyindhiɛ ku akɔɔr ba ya tïŋ në nyindhiɛ lɔn yen athöör cï piac bɛ̈ibei. Ke onus ee alɔŋ yïn, alui, ba nyuɔth lɔn yïn anɔŋ mitbei kë-tënë-gäät athör aköl ë raan thön pialwëi athör.