Garaa goksaa jechuun yeroo daa’imni tokko boolii cimaa (udaan yookaan sochii mar’immaanii) qabuu fi/yookaan yeroo hunda mana fincaanii hin deemnedha. Jabinaafi irra deddeebiin sochii garaachaa idilee daa’immanii irratti garaagarummaa guddaatu jira.

• Daa’imman harma hoosifaman nyaata tokkoon tokkoon isaanii hordofanii bobbaa qabaachuu danda’u, yookaan torbanitti boolii tokko qofa qabaachuu danda’u.
• Daa’imman biurcuqqoodhaan nyaachifaman fi daa’imman gurguddoon yeroo baay’ee yoo xiqqaate guyyaa tokkoo hanga sadiitti boolii ni qabaatu.

Garaa goksaan rakkoo daa’imman irratti mul’atudha, keessumaa naannoo yeroo leenjii mana boolii yookaan nyaata jajjaboo jalqabuu. Daa’imni tokko sochii mar’immaanii dhukkubbii qabu yookaan sodaachisaa erga qabaatee boodas rakkoo ta’uu danda’a.

Mallattoolee garaa goksaa (Signs and symptoms of constipation)

Sababa garaa goksaa:

• garaacha muruun (dhukkubbiin kun dhufuu fi deemuu barbaada)
• daa’imni keessan yeroo biraa caalaa beelli akka itti dhaga’amu godha
• amala rifannaa
• ciccituu munnee (gogaan naannoo munnee) kan yeroo boola’an dhukkubbii fi dhiiguu fidan – fincaan guddaa fi jabaa ta’e darbuuf dhiphachuu irraa kan ka’e ta’uu danda’a
• amala qabachuu, kan akka qoochoo, miila qaxxaamuruu yookaan mana fincaanii irra taa’uu diduu

Yoo daa’imni keessan garaan goge, yeroo biraa caalaa kan dhiita’e fakkaachuu danda’a, garaa isaanii irratti suuta yoo dhiibdan illee citaa cimaa fincaan isinitti dhaga’amuu danda’a.

Garaa goksaan yeroo dheeraa daa’imni keessan akka xurii ta’u gochuu danda’a (boola’uu yookaan paantii isaanii keessatti jiidhinsa guddaa gochuu). Kunis kan ta’u yoo munneen daa’ima keessanii (gadii) yeroo dheeraaf booliin guutee fi kan diriire ta’e dha. Mucaan keessan yeroo hunda munneen diriiruun waan itti dhaga’amuuf f gara mana fincaanii deemuuf fedhii qabaachuu dhiisuu danda’a. Sana booda booliin sun gara paantii daa'ima keessaniitti darbuu danda'a, osoo isaanitti hin dhaga'amin. Akka yaala fayyaatti, of keessatti haguun ‘irra bahuu’ yookaan ‘boolii qabachuu dadhabuu’ jedhama.

Garaa goksaa maaltu fida? (What causes constipation?)

Yeroo baay’ee garaa goksaa daa’immanii irratti sababni cimaan hin argamu. Sababoonni ta’uu danda’an tokko tokko:

• Amala uumamaa – daa’imman tokko tokko sochii garaachaa suuta jedhu kan qaban yoo ta’u, kunis garaa goksaa fida.
• Amala mar’ummaanii – kan akka fedhii boola’uu qabaachuu tuffachuu. Ijoolleen xixiqqoo hedduun taphaan baayʼee waan qabamaniif mana fincaanii deemuun isaanii yeroo biraatti dabarseera. Sana booda booliin jabaachaa fi guddachaa deema. Yeroon mana fincaanii guyyaatti al sadii, guyyaa hunda adda baafamuu qaba, kunis yeroo hunda, osoo hin jeeqamin mana fincaanii akka daawwatan taasisuu qaba.
• Amala turfachuu – daa’imni tokko muuxannoo dhukkubbii yookaan sodaachisaa booda ‘qabachuu’ jalqabuu danda’a, kan akka yeroo ciccituu munnee isaaniitti boolii cimaa gochuu. Itti qabachuun boola’uu daran jabeessa, akkasumas sochii mar’immaanii itti aanu daran akka dhukkubsu taasisa.
• Jijjiirama naannoo mana fincaanii – kan akka mana fincaanii mana barumsaa haaraa ykn hin barbaadamne, ykn yeroo fedhiin deemuu itti dhaga’amu akka qabatan itti himamuu (yeroo baay’ee mana barumsaa keessatti)
• Nyaata – nyaanni nyaata warshaatiin qophaa’e baay’ee fi kuduraa fi muduraa haaraa xiqqaa ta’e graa goksaa fiduu danda’a. Ijoolleen guyyaa guyyaan aannan loonii baay’inaan dhuganis qufaa qabaachuu danda’u.
• Dhukkuba – daa’imman baay’ee xiqqaa ta’an irratti dhukkuboonni akka kutaalee mar’immaanii keessatti dhuma narvii idilee ta’e dhabuu, mudaa lafee dugdaa, hanqina taayirooyidii fi jeequmsa meetaabolii biroo murtaa’an qufaa fiduu danda’u. Kun hundinuu baay’ee xiqqaadha, garuu hakiimni keessan daa’ima keessan ni ilaala.

Kunuunsa mana keessatti (Care at home)

Jabina ykn irra deddeebiin fincaan daa’ima keessanii yoo rakkoo fidaa jiru fakkaate qofa yaadda’uu qabdu. Yeroo baay’ee, daa’ima keessan garaa goksaa isaa gargaaruuf mana keessatti yaaluun ni danda’ama.

Amala mar’immaan fayya qabeessa (Healthy bowel habits)

Yoo daa’imni keessan mana fincaanii leenji’e garaa goksaa qabaate, amala yeroo hunda mana fincaanii irra taa’uu horachuun isaaniif barbaachisaa dha.

• Mucaan keessan ciree, laaqanaa fi irbaata booda mana fincaanii irra taa’uu qaba – yoo fedhiin deemuu itti hin dhaga’amnellee. Sana dura boolii tokko tokko yoo hojjetan illee daqiiqaa sadii hanga shanii turuu qabu. Sa’aatii kushiinaa fayyadamuun yeroo hammamii akka taa’an falmii irraa fagaachuu danda’a.
• Amaloota gaarii (mana fincaanii irra taa’uu fi boola’uu) jajjabinaafi chaartii istikaara yookaan badhaasa umurii wajjin walsimuun, yookaan filannoowwan kalaqaa birootiin cimsi. Mucaan keessan mana fincaanii irra taa’uu isaatiif galateeffadhaa, yoo boolii hin goonellee.
• Mucaan keessan fedhii qaamni isaanii boolii gochuuf qabuuf deebii akka kennu jajjabeessaa.
• Mucaan keessan mana fincaanii hamma nama guddaa ta’e fayyadamuuf meeshaa sirrii ta’e qabaachuu isaa mirkaneessi. Kunis teessoo mana fincaanii fi saanii miila miila isaanii itti boqochiisan dabalatee ta’uu danda’a.

Wantoota sodaachisaa yookaan nama dhukkubsu balleessi (Remove frightening or painful associations)

• Ijoolleen xixiqqoo hedduun mana fincaaniitti kufuu dandaʼu jedhanii yaaddoo keessa jiru. Minjaala miila yookaan baaburri gargaaruu danda’a. Kitaaba jaallatan mana fincaanii bira qabaachuun isaanii miira gaarii akka qabaatan gochuu dandaʼa.
• Mucaan keessan mana fincaanii mana barumsaa, mana barumsaa daa’immanii yookaan kunuunsa daa’immanii fayyadamuuf yaaddoo qabaachuu isaa baruu fi wanti gargaaruu danda’u ilaaluu barbaadda ta’a.

Nyaata fayyaa (A healthy diet)

Nyaanni wal'aansa garaa goksaa daa'immaniif ga'eessota caalaa barbaachisaa miti, garuu faayibara baay'isuun daa'imman tokko tokko kanneen amala uumamaan qufaa qabaniif gargaaruu danda'a. Nyaata daa’ima keessanii irratti faayibara dabalataa dabaluudhaaf, kanneen armaan gadii yaaluun ni danda’ama:

• Yoo xiqqaate guyyaatti fuduraalee lama nyaachuu – firiiwwan gogaan isaanii irratti hafe, kan akka pilaamii, tamiirii, zabiibii, abriikootii fi peechisii, faayibara baay’ee qabu.
• Juusii tamirii – kun qoricha garaachaa salphaa, uumamaa kan daa’imman tokko tokko irratti hojjetudha. Juusii tamirii yoo juice biraa kan akka abaaboo, abricot ykn cranberry juice waliin makame mi’aawaa ta’uu danda’a. Juusii tamirii qorrisiisuun cabbeessuu dandeessu.
• Tamiriiwwan cafaqamoo fi/yookaan abricotiiwwan garee umurii dargaggoota bakka juusiin hin seenne keessatti fayyadamuun ni danda’ama. Tamiriiwwan bishaan bullaa'aa keessatti dabaluudhaan hanga daqiiqaa 10tti akka jiidhuuf hayyamaa. Bishaan bullaa'aa irra caalaan isaa dhangalaasuun akka walsimatutti qulqulleessi. Puree nyaata irratti dabaluu ykn ofuma isaatiin dhiheessuu.
• Yoo xiqqaate guyyaatti kuduraalee sadii nyaachuu.
• Midhaan kan hin warshaa hin seenne, kan akka midhaan branii, qamadii daakame, midhaan guutuu yookaan oatmeal fayyadamuu – midhaan qulqullaa’e, kan akka Corn Flakes fi Rice Bubbles irraa fagaadhaa.
• Daabboo adii dhiisanii daabboo Daakuu gurraacha/gurraachummaa of keessaa qabu fayyadamuu.

Yoo daa’imni keessan umriin isaa ji’a 18 ol ta’e, aannan re’ee guyyaatti hanga 500 ml tti hir’isuun nyaata dura dhugaatii mi’aawaa dhuguu irraa fagaachuu. Kunis yeroo nyaataa fedhii nyaataa daa'ima keessanii fooyyessuuf gargaara.

Daa’imman qufaa qaban kanneen foormulaa dhugan ogeessa fayyaa waliin erga mari’atanii booda foormulaan isaanii jijjiiruun isaan barbaachisuu danda’a.

Jijjiirama foormulaa dachaa irraa fagaadhaa kunis rakkoo kanaaf gumaacha gochuu waan danda'uuf.

Yoom akka doktora argan (When to see a doctor)

Yoo daa’imni keessan ji’a 12 gadi ta’ee fi garaa goksaa qaba jettanii yaaddan, GP yookaan Narsii Fayyaa Haadholii fi Daa’immanii mariisisuu qabdu.

Daa’imman umuriin isaanii guddaa ta’eef, jijjiiramni nyaataa salphaan yoo hin gargaarre, daa’imni keessan dhukkubbii guddaa keessa yoo jiraate ykn yoo jala isaanii irraa dhiigu, gara GP geessuu qabda.

Jijjiiramni nyaataa salphaan fayyaa waliigalaatiif ni jajjabeeffama yoo jijjiiramni kun guyyaa 3 keessatti tarkaanfii garaacha lallaafaa hin uumne ta’e sana booda GP kee waliin mari’achuun ni gorfama.

Ogeessi fayyaa kee wal’aansa garaachaa si gorsuu danda’a. Daa’imman ji’oota hedduudhaaf qufaa qaban, amala garaachaa fayya qabeessa akka qabaatan jajjabeeffamuu malees, qoricha garaachaa ji’oota hedduudhaaf barbaachisuu hin oolan.

Qabxiilee ijoo yaadatamuu qaban (Key points to remember)

• Jabinaafi irra deddeebiin boolii daa’imman irratti garaagarummaa guddaatu jira.
• Jabina ykn irra deddeebiin fincaan daa’ima keessanii yoo rakkoo fidaa jiru fakkaate qofa yaadda’uu qabdu.
• Garaa goksaan muruu garaa, fedhii nyaataa hir’isuu fi aarii fiduu danda’a.
• Jijjiiramni nyaataa salphaan guyyaa 3 keessatti yoo hin gargaarre, daa’imni keessan dhukkubbii guddaa yoo qabaate ykn yoo jala isaanii irraa dhiiguu danda’e hakiima keessan ilaalaa.
• Garaa yeroo baayyee amala garaachaa fi qoricha fayya qabeessa ta’een to’achuun ni danda’ama, akkuma hakiimni gorsa.

Hospitaala Daa'immanii The Royal Kutaalee Qoricha Waliigalaa fi Balaa Tasaatiin kan qophaa'edha. Yaada fayyadamtootaa fi kunuunsitoota RCH kennan beekamtii kenninaaf.

Hagayya 2023 keessa deebiámee ilaalame.

Odeeffannoo Fayyaa Daa’immanii kan deeggaramuu The Royal Children’s Hospital Foundation jedhamu irraati. Arjoomuudhaaf, www.rchfoundation.org.au daawwadhaa.

Ibsa

Odeeffannoon kun marii hakiima yookaan ogeessota eegumsa fayyaa keessan waliin taasifamu bakka buusuuf osoo hin taane deeggaruuf kan yaadamedha. Barreessitoonni barruulee odeeffannoo fayyaa fayyadamtootaa kanaa odeeffannoon sun sirrii, yeroo ammaa fi salphaatti hubatamuu danda’u ta’uu isaa mirkaneessuuf carraaqqii guddaa godhaniiru. Hospitaalli Daa’immanii Mootii Melboorn sirrii ta’uu dhabuu, odeeffannoo akka dogoggoraatti fudhatame, yookaan milkaa’ina sirna wal’aansaa barruulee kennaman kana keessatti bal’inaan ibsame kamiifuu itti gaafatamummaa hin fudhatu. Odeeffannoon barruulee kennaman keessatti argaman yeroo hunda kan fooyya’u waan ta’eef yeroo hunda barruulee kennaman isa dhiyoo ta’e eeruun kee mirkaneeffachuu qabda. Dirqamni si fayyadamaa, waraqaa odeeffannoo fayyaa fayyadamtootaa yeroo ammaa ta’e buufachuu kee mirkaneessuuf sirra jira.